Onderzoek bijendans

[g.j.grolleman]

Bijen tellen de bloemetjes

Hoe weten bijen feilloos bloemen terug te vinden? Ze meten de afstand met hun ogen. De som van alle beweging in hun gezichtsveld is hun afstandsmaat.
Het raadsel van de bijtjes en de bloemetjes is eindelijk ontrafeld. Hoe vinden bijen bloemen? Of nauwkeuriger: hoe vinden ze de bloemen terug?
Want nectar verzamelen is voor deze insecten een door en door georganiseerde operatie. Wanneer een speurbij op een veldje bloeiende klaver stuit, dan vliegt zij terug naar de korf om de vindplaats door te geven. De klaver wordt vervolgens door een heel bijenleger leeggehaald. Reeds Aristoteles verwonderde zich over de accuratesse waarmee de ene bij kennelijk aan de andere kan uiteenzetten waar zij moet wezen. Over vele honderden meters tot zelfs kilometers vinden de bijen het klaverveld terug, zonder mankeren en op eigen houtje.
Sinds 1934 is bekend dat bijen elkaar de weg wijzen door een dans uit te voeren op de honingraat. Ze dansen in achtjes en wiebelen daarbij met hun lijf. De richting waarin de bij danst correspondeert met de richting waarin de nectar gezocht moet worden, zoveel is al meer dan een halve eeuw duidelijk. Het vermoeden bestaat dat het gewiebel een afstandsmaat verbergt. Maar welke? Een eenduidige afstandstabel hebben de bijenonderzoekers nooit uit de ritmische bewegingen kunnen afleiden.
En wat al even raadselachtig is: hoe meten bijen de afstand? Vleugelslagen tellen is weinig betrouwbaar wanneer je als bij niet in staat bent om te corrigeren voor windvlagen en draaiwind. Ook het energieverbruik tijdens de vlucht lijkt om die reden een slechte maat, al dacht men daarvoor aanwijzing te hebben: bijen lijken afstanden bergafwaarts als korter te ervaren dan bergopwaarts.
Langsschuivende bomen
Met een bijenexperiment in de velden rond het Duitse Würzburg heeft een groep van Duitse, Australische en Amerikaanse biologen het raadsel nu opgelost, zo meldden ze vorige maand in Nature. De kilometerteller van de insecten zit in hun ogen. De afstandsmaat die de diertjes hanteren, is de hoeveelheid beweging die ze zien terwijl ze langs de bomen, planten en boerderijen vliegen. De som van alle visuele beweging, op de weg van klaverveld naar korf, bepaalt het ritme waarmee de bij eenmaal thuis haar dans uitvoert.
Iedereen die wel eens in de trein zit, weet hoe sterk de schijnbare beweging van objecten afhangt van hun afstand: een boom vlak langs de spoorbaan schiet door het beeld, een boom in het veld schuift statig voorbij. Die visuele verrekening ligt ook ten grondslag aan het bijenexperiment dat bij Würzburg werd uitgevoerd. Bijen kregen te drinken van nepbloemen met suikerwater en vlogen daarna via een smalle acht meter lange tunnel naar de korf. Het wit-zwart gestipte behang waarmee de nauwe tunnelbuis was beplakt, zorgde daarbij voor veel visuele beweging. Het resulteerde in een snel wiebelende bijen dans. De bijen die vervolgens - niet door de tunnel maar door het vrije veld - uitvlogen om de suikerbron terug te vinden, streken neer op een locatie die exact in de juiste richting, maar op veel groter afstand lag. De bijen gingen op zoek op 72 meter van de korf, terwijl de vindplaats van het suikerwater zich in werkelijkheid op niet meer dan elf meter van de korf bevond. Een opvallende misrekening die overtuigend de rol van de ogen bij de afstandsbepaling aantoont.
Dat bijen een visuele afstandsmaat hanteren, verklaart ook waarom de relatie tussen afstand en bijendans zo sterk afhangt van de plaats waar de korf staat en zelfs van de richting waarin gevlogen wordt. Een route tussen bomen door leidt immers tot veel meer visuele beweging dan een route over open veld. De speurbij en de transportbij volgen exact dezelfde route en vliegen dus door precies hetzelfde landschap. Zo meten ze met hun ogen exact dezelfde afstand.
En waarom ervaart de bij het bergafwaarts vliegen als korter? Het is simpel, menen de onderzoekers: bergafwaarts vliegt een bij hoger boven de grond. Dan lijken de planten en<